'Probeer niet te luisteren, het gaat om het beeld', fluistert een zorgvuldig gestylde dame tegen haar buurvrouw. Verderop giechelt een groepje twintigers om het nerveuze heen en weer rennen van de technici. In Bochum, in het hart van het Ruhrgebied, kun je de opwinding bijna aanraken als in de Jahrhunderthalle de Ruhrtriennale van start gaat.
Met de componist en theatermaker Heiner Goebbels heeft het festival een intendant binnengehaald met een neus voor de confrontatie tussen publiek en kunst - een keuze die past bij een internationaal festival dat al tien jaar lang de spannendste theatermakers, dansers en beeldend kunstenaars naar het voormalige industriegebied lokt.
De terreinen in Essen, Bochum, Duisburg zijn groter en ruiger dan de Westergasfabriek in Amsterdam of de Helpmancentrale in Groningen. Ze heten Kokerei Zollverein, Gebläsehalle en Salzlager en zien eruit alsof er gisteren nog staal werd gewalst.
Goebbels heeft voor de opening van het festival gekozen voor een eigen, nieuwe enscenering van Europera 1 & 2 van John Cage. Het zijn werken uit de jaren tachtig die zelden worden opgevoerd, over Europa en zijn culturele identiteit. Met deeltjes uit 128 opera's in een wirwar van talen wilde de denker en componist Cage de operageschiedenis van Europa uitwuiven. De volgorde van de fragmenten liet hij bepalen door het oude Chinese orakelboek I Tjing. 'De Europeanen hebben ons 200 jaar hun opera's gestuurd. Nu stuur ik ze allemaal terug', kondigde Cage aan. Tere ere van zijn honderdste geboortedag pakt de Ruhrtriennale uit met een gigantische enscenering van Cage's bezinning op Europa. Die is een kwarteeuw later nog indrukwekkend actueel.
Goebbels (1952), componist van contrasterende werken, laat in Europera 1 & 2 zien dat hij ook als regisseur houdt van het botsende en ongerijmde. Voor Europera 1 gebruikt hij de onafzienbare diepte van de Turbinenhalle om door de operageschiedenis heen te zappen.
Links en rechts van het speelvlak staan muzikanten opgesteld met een elektronische klok boven hun hoofd. In de partituur geven tijdsaanduidingen de inzetten aan: een violist speelt van 2 minuut 30 tot 3,15 een partikeltje uit 'Lied aan de maan' uit Dvoráks opera Rusalka. De fagottist naast hem begint op 4 minuut 15 met een fragment uit Verdi's Nabucco, terwijl de sopraan in rococojurk een aria van Alban Bergs opera Wozzeck zingt. Onderwijl laten de technici het decor van het San Marcoplein uit de lucht vallen en rollen sterke mannen keien over het speelvlak.
In de loop van de avond ontstaat er omslagpunt, een moment waarop het ritme van de veranderende decors als een zelfstandige laag gaat functioneren in de kakofonie van operamelodieën en uitbundige theaterkostuums een ervaring die alleen kan ontstaan met deze enscenering op deze unieke plek.
Europera 2 is het vlakke broertje van Europera 1. De diepte van de hal blijft onbenut. Het decor is een brede zwart-wittekening van een oude stad. De zangers bewegen zich op een smalle strook. Ze zijn in het zwart gekleed en zo belicht dat ze hun diepte verliezen en platte silhouetten lijken. Die platheid is ook vertaald in de muziek. Uit de wirwar van operafragmenten zijn de lage orkeststemmen weggefilterd een heftig contrast met het uitbundige Europera 1.
Goebbels heeft zijn editie geen thema willen geven, maar Cage is overal: regisseur Robert Wilson leest, ensceneert en performt Cages Lecture on nothing en de Poolse theatermaker Wojtek Ziemilski produceert Prolog, voor 12 toeschouwers en een Cageaans lege tribune.
In Museum Folkwang in Essen laat de tentoonstelling 12 Rooms live kunst zien onder anderen Damien Hirst, Marina Abramovic, John Baldessari, Lucy Raven. Door de beslotenheid van de twaalf kamertjes komen de performers en de kijkers soms ongemakkelijk dicht bij elkaar.
Een dag later opent de Israëlische kunstenares Michal Rovner in Kokerei Zollverein haar installatie Current. Videobeelden op de harde, ruwe fabriekswanden zuigen je mee in de krater van een immense stortkoker. In de diepte je zie je donkere figuren die een weg naar boven zoeken. In zijn megalomane grootheid zet het je aan het denken. Ver weg, aan de andere kant van de koker, staat Goebbels, starend in de diepte organisator en belever van zijn eigen Ruhrtriennale.
Ruhrtriennale, tot 30/9. Europeras 1&2 van John Cage op 21, 29, 31/8 en op 2/9 in de Jahrhunderthalle, Bochum. Regie: Heiner Goebbels.
Heiner Goebbels heeft zijn editie geen thema willen geven, maar John Cage is overal
de Volkskrant, 21 augustus 2012
