Sokolov live, roekeloos, stijlvast

Niets is gelikt bij Grigori Sokolov. Neem de eerste lijn van het stuk waarmee de pianist zijn nieuwe cd opent, Mozarts Sonate KV 280 - de minieme versiering die hij eraan toevoegt, komt er net niet gaaf uit. Toch is hij blijven staan op de liveregistratie van het concert dat Sokolov, nu 64, in Salzburg gaf tijdens de Festspiele van 2008.

Dat zegt iets over de Rus zelf en ook over het label, dat hem na meer dan twintig cd-loze jaren eindelijk heeft weten te strikken voor een opname. Live is bij Sokolov echt live. Geen combinatie van verschillende concertfragmenten, maar louter die ene opname van 30 juli 2008 in het Haus für Mozart. Zonder technische trucs en met een geluidskwaliteit die je niet eens vlekkeloos kunt noemen. Deutsche Grammophon, het gele kwaliteitslabel dat doorgaans op safe speelt, gaat helemaal voor Sokolov.

Aan de registratie die pas nu door de pianist is vrijgegeven, bevalt zelfs de rauwe opname. Vergelijk het met een zeldzame live-cd van een rockband die juist door de rafels in de techniek precies de sfeer pakt van het concert.

Sokolov speelde op die gedenkwaardige avond voor de pauze Mozart: twee sonates in dezelfde toonsoort F. Helder, bijna zonder pedaal en met een roekeloze drive die roept: kom maar op.

Na de pauze zijn er de 24 preludes van Chopin - beknopte weergaven van emoties die in één teug zijn opgeschreven en waarin Sokolov je heen en weer slingert tussen onverschrokken vechtlust en contemplatie, tussen kracht en kwetsbaarheid.

De toegiften, zes stuks, gaan van Rameau (Les sauvages) en Bach (de koraalbewerking van Ich ruf zu Dir, Herr Jesu Christ) tot Skrjabin (de twee Poèmes op. 69). Schitterend stijlvast en meeslepend gespeeld.

Sokolov is op 10 mei live te beluisteren in het Concertgebouw. Alleen zijn komst naar de serie Meesterpianisten ligt vast - het programma kiest hij pas op het laatste moment. Zeker na het beluisteren van deze cd ligt daar een buitenkans om deze fenomenale musicus live mee te maken. 

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 4 februari 2015

Grigori Sokolov

The Salzburg Recital

Deutsche Grammophon

Spannende texturen van La rêveuse

De liefde van Georg Philipp Telemann voor de viola da gamba is goed te horen op de nieuwe cd van het Franse ensemble La rêveuse. Zeker in de fluitsonates combineert de hese, omfloerste laagte van de gamba’s schitterend met de milde traverso. Daar tegenover staan de tintelende tokkelklanken van het klavecimbel en de theorbe in de bassocontinuopartij, zodat een boeiende balans van texturen ontstaat. La rêveuse – de naam komt van een compositie van Marin Marais – toont het creatieve vernuft van Telemann, met melodielijnen die zich in paren bewegen en telkens van combinatie en dus van kleur verschieten. Invloeden van volksmuziek uit Polen en Tsjechië vermengen zich met fuga- en contrapuntstaaltjes tot avonturen waarvan je met kleine teugjes geniet.

Biëlla Luttmer
de Volkskrant, 4 februari 2015

La rêveuse
Telemann
Mirare

Theatrale ingrepen zitten Winterreise niet in de weg

Georg Nigl in Winterreise theatraal

Winterreise theatraal. Compositie: Schubert, Mark Andre. Mise-en-scène: Johan Simons. Beeld en decor: Michaël Borremans. Georg Nigl, Andreas Staier, Muziektheater Transparant, Ensemble Intercontemporain o.l.v. Julien Leroy. Rotterdam, de Doelen, 19 januari.

Als je naar je plek in de Grote Zaal van de Doelen loopt, kun je de meterslange, wit gedekte tafel op het podium bijna aanraken. Hij is bezaaid met tientallen paren ouderwetse zwarte schoenen - gebruikte dames- en herenmodellen uit een lang vervlogen tijd. Andreas Staier zit klaar achter zijn vleugel. De bariton Georg Nigl wandelt in spijkerbroek en wit overhemd het podium op. Uit een kist naast de tafel haalt hij een cape en een hoge hoed. Het licht gaat uit. In het duister begint hij aan zijn Winterreise. 

Aanvankelijk lijken de ingrepen van de regisseur Johan Simons en de Franse componist Mark Andre miniem. De kaars die de zanger aansteekt, wordt vermenigvuldigd door een veelheid van anonieme mannen in het zwart.

En ook de inbreng van Mark Andre blijft in eerste instantie beperkt tot korte tussenspelen. De musici van Ensemble Intercontemporain, achter de vleugel van Staier, zetten het openingslied Gute Nacht voort met tikken op de snaren van hun strijkinstrumenten, alsof ze alleen het skelet van de monotone pianoakkoorden willen vasthouden.

Verderop wordt de wanhoop van de eenzame reiziger zichtbaar. Het lukt hem niet zich aan te sluiten bij de schoenparen op de tafel. Hij smijt ze op de grond. Nog later probeert hij kruipend over de tafel een spoor van zijn geliefde te vinden: Ich such' im Schnee vergebens nach ihrer Tritte Spur - het witte tafelkleed wordt de sneeuwvlakte waarin hij speurt naar het kleinste teken, de kleinste voetstap van degene naar wie hij zo verlangt.

De theatrale ingrepen van Johan Simons en Michaël Borremans werken. Ze zijn wezenlijk genoeg om een extra belevingslaag toe te voegen maar zitten de originele compositie niet in de weg, al wordt het Georg Nigl niet gemakkelijk gemaakt. De afstand tot Andreas Staier is soms zo groot dat communiceren lastig wordt. De houdingen waarin hij moet zingen, helpen niet mee aan een stabiele intonatie. Zo begint hij liggend op zijn buik aan Der Lindenbaum.

In de loop van de avond verandert het sneeuwlandschap in een bos met winters kale bomen - takken die door Nigl en zijn anonieme dubbelgangers in de tafel worden geprikt.

Opmerkelijk is de forse ingreep in de interpretatie van de cyclus. Die eindigt met het desolate lied Der Leiermann - een ontmoeting met de dood. Terwijl de eerste liederen steeds verder wegzakken in triestheid - zelfs de pianopartij verliest soms zijn spanning - neemt hier de levenskracht juist toe. Der Leiermann krijgt een vlot tempo en klinkt als een bevrijding.

De musici van Ensemble Intercontemporain zijn uitgewaaierd over de zaal. Ze zitten in groepjes aan weerszijden van het orgel en achterin de zaal. Ze sluiten de cyclus af met lange, losse ruistonen die elkaar aantrekken en afstoten: abstracties van de melodielijnen van Schubert. Een wonderlijke, indringende ervaring.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 21 januari 2015

Het vonkt tussen Nelsons en het Boston Symphony Orchestra

Samenwerken is het motto van Andris Nelsons, de nieuwe chef van het Boston Symphony Orchestra. Inspireren, energie geven – dat is wat de man uit Letland wil. Die houding lijkt een recept voor zijn meeslepende uitvoeringen van Wagners Ouverture Tannhäuser en de Tweede symfonie van Sibelius op zijn eerste cd met zijn nieuwe orkest.

Met die energie zit het wel goed in Boston. Het koper glanst je tegemoet in Tannhäuser en al bij het eerste deel van Sibelius schieten de haartjes op je armen overeind. Tussen Nelsons en het Boston Symphony Orchestra vonkt het, met als nadeel dat het Concertgebouworkest, een van Nelsons favoriete Europese ensembles, hem minder vaak over de vloer krijgt.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 15 januari 2015

Andris Nelsons, Boston Symphony Orchestra

Wagner, Sibelius

BSO Classics

Navis Classics wil meer met Naum Grubert

Jong staat voor spannend, fris, veelbelovend, vindt het gros van de cd-maatschappijen. Navis Classics, zelf een van de prilste onder de Nederlandse labels, valt als een blok voor de Russisch-Nederlandse pianist Naum Grubert - een zestiger. Als je het eerste resultaat hoort van die samenwerking, begrijp je waarom.

Grubert wijdt zijn cd aan Beethoven. Hij begint met opus 111, de laatste en raadselachtigste van de 32 sonates, waarin Beethoven zich met een overdaad aan trillers, een minimum aan motieven en extreme verschillen tussen hoog en laag (en daartussen een gapend niets) losweekt van de tijd waarin hij leefde.

In het grillige eerste deel laat Grubert het stof van ontploffende octaven zacht neerdwarrelen. Als daaruit het tweede deel, Arietta, opbloeit, richt hij de blik naar binnen: naar de stille eenvoud die ontstaat als alles is gezegd. Er zijn trillersluiers waarachter het thema zich verborgen houdt. Er is een slot dat zo onthecht is dat een weg terug ondenkbaar wordt.

Weinig musici nemen je zo mee op hun verre reis als Naum Grubert doet. De in Riga geboren pianist, die koos voor een bestaan in Nederland, hier weinig optreedt en veel lesgeeft, liet zijn band met Beethoven decennialang rijpen. Zijn interpretatie van de sonate kun je blijven beluisteren, keer op keer, zonder dat je het gevoel krijgt dat je alles al eens hebt meegemaakt.

Verder luisteren na Opus 111, naar de vroege Sonate op. 14 nr. 2 en de sonate Der Sturm is een wonderlijke ervaring die je met een smak op de grond zet. Toch is dat de volgorde die Grubert kiest. Hij laat horen dat hij ook de vroegere werken van Beethoven in hun tijd kan plaatsen. De eerste klinkt ontwapenend jong en in Der Sturm opent hij met een mooie mix van vrijheid en vorm, maar in het slotdeel wordt het grilliger en rauwer van toon. De stil makende ervaring van Opus 111 blijft achterwege. Maar ook hier laat zijn eigenzinnige visie je niet los.

Navis heeft grote plannen met Naum Grubert. Er komt meer Beethoven aan, en er zijn plannen voor een Chopin-cd. Een prachtidee.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 15 januari 2015

Naum Grubert

Beethoven

Navis Classics

Spektakel achter de speeltafel

Matthias Havinga

Hendriks, Böhm, Bach, Mendelssohn, Franck, Messiaen. Matthias Havinga, Christiaan de Vries. Amsterdam, Koepelkerk, 10 januari

Voor het pas gerestaureerde orgel van de Lutherse Koepelkerk, de oude Sonesta koepelzaal, hangt een videoscherm. Je ziet Matthias Havinga met handen en voeten in de weer op de manualen en pedalen van het eeuwenoude instrument. Aan weerskanten staan registranten in de houding, klaar om op het juiste moment de registerknoppen uit te trekken of in te duwen. Eindelijk zie je het spektakel dat zich afspeelt in de geheimzinnige holten van een orgel. De eerste, drukbezochte editie van de serie blaast niet alleen de oude concerttraditie nieuw leven in, er klinkt in door dat een generatie organisten is opgestaan die gevoel heeft voor communicatie.

Het orgel, gebouwd door Jonathan Bätz, was slecht onderhouden maar na een grondige restauratie is het weer in topconditie. In het programma van Matthias Havinga klinkt zijn enthousiasme door over de mogelijkheden van het instrument. Gebleven is de zware aanslag, een extra moeilijkheid voor de bespeler. Toch klatert een eenvoudige psalm van Hendrik Speuy, uit het begin van de 17de eeuw, licht en speels door de kerk. Daar tegenover staat het broeierige L'apparition de l'église éternelle, van de 20ste-eeuwer Messiaen, waarin dichte akkoorden als traag schuivend lava-gesteente over elkaar heen rollen.

De Toccata van Christiaan Frederik Hendriks jr., een voorganger van Havinga, ligt daar tussenin. Feestelijk jubelen zijn snelle notenslierten boven lange, liggende bassen - tot de sfeer omslaat. Je ziet op het scherm hoe een van de jongens naast Havinga in de houding gaat staan en bliksemsnel aan een registerknop trekt. Ineens dendert een dreigend koraal door de Koepelkerk - het stuk krijgt een onverwacht theatrale wending.

Mooi dat naast de vele variaties op een heldere klank ook een nostalgisch omfloerste kleur is overgebleven die alludeert op de woorden Vater unser im Himmelreich. De toonzetting van het gebed door Georg Böhm krijgt een sfeervolle uitvoering van de tweede vaste bespeler van het Bätz-orgel, Christiaan de Vries.

Dan is Matthias Havinga weer aan zet in Bachs Prelude en Fuga BWV 543, met een speelse, geraffineerde timing in de prelude en gevaarlijk snel voetenwerk in de fuga. Havinga is een meester in zijn vak. Hij laat horen en zien dat orgel spelen een kunst is die je niet moet verwarren met het begeleiden van de gemeente tijdens een kerkdienst. Dit is tienkamp voor lichaam en geest. Als je die zo beheerst als hij, speel je er iedere zaal mee plat.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 12 januari 2015

Ralph van Raat en de Malevitsj van de muziek

Pärt in perspectief. Ralph van Raat en Tai Murray. Amsterdam, Muziekgebouw aan 't IJ, 7 januari.

Het is oogsttijd voor Ralph van Raat. Van het Muziekgebouw aan 't IJ kreeg de pianist een wildcard om de vijfdelige serie Zielsverwanten samen te stellen. Het eerste concert was uitverkocht. Wie geen kaart had kunnen krijgen, stond met een nummer in de hand geduldig te wachten bij de kassa. Een ongewoon gezicht voor een concert met hedendaagse muziek, maar Van Raat heeft zijn huiswerk gedaan. Al jaren warmt hij iedereen die het horen wil op om te gaan luisteren naar Rzewski, naar Andriessen, en nu naar Arvo Pärt.

Pärt lijkt een makkie. Met etherische klanken en een minimum aan noten die zich als een mantra herhalen, heeft hij meer fans dan menig singer-songwriter. Maar Van Raat kiest een onverwachte route. Hij laat invloeden horen van Sjostakovitsj en Bach en zet hem neer als een rigoureuze versoberaar, als een uitbener, als een Malevitsj van de muziek.

Met wilde jazzakkoorden in het slotdeel van de Tweede sonatine laat hij de woede horen die de jonge Pärt moet hebben gevoeld toen zijn geboorteland Estland werd bezet en onderdrukt door de Sovjet-Unie, en de jazz in de ban werd gedaan. Hij laat de bassen bijten in de toccata uit de Partita die ontstond in 1959. Van Raat geeft ze een groove die ook zou passen in een uptempo nummer van McCoy Tyner, maar die aan de andere kant van het spectrum verwant is aan de motoriek van de Bachsonate die hij met de violiste Tai Murray speelt.

Murray, bekend van een weergaloze cd met sonates van Ysaÿe, geeft het concert een tikje glamour. In een zwart glinsterende jurk die haar donkere huid fraai laat uitkomen, maakt ze haar Nederlandse debuut. Haar streek is zorgvuldig gedoseerd, haar vibrato miniem. Waar Van Raat in Bach minder thuis lijkt dan in Pärt of Sjostakovitsj, is Murray uitstekend op dreef.

Het slot van de avond is voor de Pärt die iedereen kent. Na een lange crisis gaf hij vrij baan aan zijn liefde voor tonale muziek. Ralph van Raat tovert met timing en klank in Für Alina. Samen met Murray gaat hij in Fratres en Spiegel im Spiegel terug tot de opperste eenvoud - sublimatie van alles wat eraan vooraf ging. 

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 9 januari 2015

WUNDERHORN in vijf vragen

Dietrich Henschel in de film WUNDERHORN

Een bariton die in zang en beeld de Wunderhorn-liederen interpreteert door de ogen van een fictieve Franse soldaat? Vijf vragen en u bent klaar om te gaan.

Wunderhorn - waar kennen we die naam van?

Vooral van Gustav Mahler. Hij schreef de liederenverzameling Des Knaben Wunderhorn, op eeuwenoude volksgedichten die van oorsprong mondeling waren overgeleverd. Aan het begin van de 19de eeuw verscheen een selectie ervan in druk. Ze gaan over een voorbije wereld, met idyllische natuurschilderingen en het landleven van de gewone man maar ook over oorlog, angst, de dood.

Mahlers liederen verschijnen nu voor het eerst als film die wordt vertoond tijdens een live-uitvoering van de complete vierentwintig liederen. Tijdens concerten worden die vaak afwisselend door een man en een vrouw gezongen. In de nieuwe voorstelling neemt de bariton Dietrich Henschel de complete collectie voor zijn rekening.

Wat is de rol van de soldaat?

De regisseur Clara Pons laat de persoonlijke geschiedenis zien van een man die soldaat wordt. Hij neemt afscheid van vrouw en kind en peinst in de afgeslotenheid van de oorlog over liefde en huwelijkstrouw, over passie en jaloezie. Je ziet hem terug in een bos, met naast hem een gewonde kameraad die in elkaar zakt. Hij geeft hem een laatste trek van zijn sigaret en moet hem uiteindelijk achterlaten. Onder dat beeld zingt Dietrich Henschel het opgewekte refrein 'Tralali, tralala we moeten marcheren'.

Wat heeft Detlev Glanert eraan toegevoegd?

Mahler zelf heeft van vijftien van de vierentwintig liederen een orkestversie gemaakt. Voor de overige negen liederen schreef hij een pianobegeleiding. Na zijn dood maakten andere componisten daar orkestversies van, maar die voldeden niet. De handtekening van de bewerkers klonk er te sterk in door.

De componist Detlev Glanert pakte het anders aan. Voordat hij aan het schrijven begon, bestudeerde hij de liederen die Mahler zelf heeft georkestreerd alsof hij een leerling was van zijn grote collega. Bewust koos hij ervoor zichzelf weg te cijferen en Mahlers stijl zo dicht mogelijk te benaderen.

Een integrale uitvoering, kan dat wel?

Vierentwintig liederen op één avond uitvoeren is een immense krachttoer, zeker als je als zanger de klus alleen moet klaren. Toch is daar in de voorstelling voor gekozen. Alleen zo wordt het mogelijk te focussen op de weg die die ene persoon moet gaan. De bariton Dietrich Henschel heeft een dubbelrol. Hij zingt de liederen en treedt daarnaast op als acteur in de film. Door zijn ogen kijk je naar de oorlog, naar de herinneringen aan een voorbije jeugd, naar de geliefde die hij moet loslaten.

Waarom spreken de liederen nog altijd tot de verbeelding?

Onder de eenvoudige, soms kinderlijke volksteksten laat Mahler een andere, duistere betekenis meetrillen. Achter het idyllische Röschen rot gloeit bedrog, achter het tralala van de soldaat loert de dood. Hij kon die gelaagdheid neerzetten door in het orkest een net te hysterische fluittriller te laten spelen, of een dreigende paukenroffel.

Doordat hij geen vaste volgorde voor de liederen aangeeft, kunnen de uitvoerenden hun eigen dramaturgische vorm bepalen. Clara Pons kiest voor een ordening die van meet af aan een gevoel van onheil overbrengt. Ze laat barstjes in de idylle zien. Telkens opnieuw voert ze een kind op, een jongen van een jaar of vijf. Hij staat in een kaal landschap, met open ogen en een onbevangen blik - het gebied waar in een andere scène gevochten wordt en gemarcheerd - of zit met zijn moeder aan een keukentafel. Het is alsof Pons wil zeggen: Mahlers paradijselijke wereld verwijst niet naar een historische periode die verloren is gegaan. Hij verwijst naar een onbedorvenheid die alleen bestaat in de perceptie van een kind.

Wunderhorn van Mahler, 23/4 De Doelen, Rotterdam. 24/4 Dr. Anton Philipszaal, Den Haag. Regie: Clara Pons. Met Dietrich Henschel en het Residentie Orkest o.l.v. Cristian Macelaru.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 2 januari 2015

Yannick veegt alle mitsen en maren van tafel

Schubert, Debussy, Poulenc. Kate Royal, Rotterdams Philharmonisch Orkest o.l.v. Yannick Nézet-Séguin. Rotterdam, de Doelen, 11 december. Herhaling: 14 december.

Een massieve Mahler, een wisselend ontvangen Requiem van Verdi, perikelen in de orkestdirectie - 2014 was voor Yannick Nézet-Séguin een kwakkeljaar, maar de chef-dirigent van het fiere Rotterdams Philharmonisch Orkest is weerbaar.

Met zijn decemberprogramma veegt hij alle mitsen en maren van tafel. Ineens is weer zonneklaar waarom de beste orkestmusici kippevel krijgen als hij op de bok klimt en we zes jaar geleden en masse verliefd werden op de brok energie uit Canada.

De compacte handbeweging waarmee hij de contrabassen en celli aanzette tot de opening van Schuberts Unvollendete had grote gevolgen. Het koele interieur in de Rotterdamse Doelen leek van kleur te verschieten. Hoog boven een stroom van kalme bastonen klonk een ontspannen hobo-solo en kreeg het koper een warm oranje gloed. Door de strijkers heen schemerde een tere klarinet. Onnadrukkelijk bracht Nézet-Séguin beweging in het andante. De symfonie had de hele avond mogen duren.

Die concentratie trok hij door naar de Nocturnes die Claude Debussy driekwart eeuw later schreef. Nézet-Séguin ziet een lijn die loopt van Schubert naar de componist die zich juist afzette tegen de Duits-Oostenrijkse traditie. Hij herkent in Debussy's vernieuwende orkestwerk de weldadige rust van Schuberts Onvoltooide. Even laat hij het orkest flink uitpakken in de tweede Nocturne, Fêtes. Dan nemen de stemmen van sirenen het over. Met twintig zangeressen die op een woordeloos 'aaa' een extra kleur toevoegen aan de orkestklank lokken de musici hun publiek naar onbekende regio's.

Voor het Stabat Mater van Poulenc kreeg het orkest versterking van Collegium Vocale Gent, het befaamde koor van Philippe Herreweghe. Van achter het orkest vermengden de stemmen zich met de instrumenten tot een schitterend kwetsbare rouwklacht. Boven het orkest zweefde op uitgekiende momenten de ijle sopraanstem van Kate Royal. Maar tegenover die pure, verstilde koorklank stonden passages waarin het koor en het orkest een donderende dreiging neerzetten. Nézet-Séguin liet die extremen uitmonden in een diep doorleefd 'Amen'.

Een avond Rotterdams Philharmonisch van dit kaliber - daar kan geen cursus Mindfulness tegenop.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 13 december 2014

Lofzang op liefde en jeugd in kale, koude loft

Opera. Giacomo Puccini: La Bohème. De Nationale Opera. Regie: Benedict Andrews. Solisten, Koor van De Nationale Opera, Kinderkoor De Kickers, Nederlands Philharmonisch Orkest o.l.v. Renato Palumbo. Amsterdam, Nationale Opera & Ballet, 4/12. Tot 30/12. Uitzending: 28/12 via NPO2.

Trendy modeontwerpers en televisie- sterren mengden zich op de première-avond van La Bohème onder de operaliefhebbers. Ze hebben gelijk. Geen mooiere eerste keer dan Puccini's lofzang op liefde en jeugd. Het leek alsof Benedict Andrews, de Australische regisseur die bij De Nationale Opera debuteert, zijn enscenering op dit publiek had afgestemd: van het Parijse zolderkamertje waar de liefde tussen Mimì en de dichter Rodolfo ontvlamt, maakte hij een podiumbrede, eigentijdse loft die je in elke stad kunt aantreffen, met wit gekalkte ramen en gipsplaten tegen de wanden en plafonds.

Het is er kaal en koud, maar meteen al in de eerste aria laat de Braziliaan Atalla Ayan je bloed sneller stromen. Als deze 28-jarige tenor Che gelida manina zingt, sleept hij je mee in de roes van verwachtingen, overmoed en overwinningskracht van de dichter Rodolfo. Je wilt onmiddellijk geloven dat de oorzaak van het ijzige handje van Mimì de koude kerstavond is en niets te maken heeft met haar hoestbui, een symptoom van de ziekte die haar langzaam verteert. Als zij aan Rodolfo vertelt wie ze is, klinkt de stem van de Italiaanse Grazia Doronzio jong en natuurlijk, maar wat schraal in de hoogte.

Ook de kunstenaarskroeg waarin ze warmte zoeken, sluit aan bij het jonge publiek in de zaal. Benedict Andrews pakt uit met een stortvloed van kleur: een jaarmarkt, zingende kinderen, een fanfare die voorbij trekt, een zwerver vooraan op het podium. De grote decorstukken laat hij als dansers in het rond draaien. De tegenstelling met de kale loft blijft maar kort effectief. Als de verleidster Musetta, goed getroffen door Joyce El-Khoury, zingt over de aandacht die ze van haar bewonderaars krijgt, verliest de regisseur de grip op de mensenmassa.

Met haar gouden glitterjurk valt Musetta op in de casual geklede menigte, maar er gebeurt te veel om haar heen om de broeierige spanning tussen haar en Rodolfo's vriend Marcello (mooie rol van de bariton Massimo Cavalletti) na te voelen. In de twee actes die dan nog te gaan zijn, vloeit de spanning weg uit de voorstelling. Dat is niet alleen te wijten aan de regisseur. De toch ervaren operadirigent Renato Palumbo laat het tempo te vaak inzakken, zodat de karakters weinig smoel krijgen.

Juist in La Bohème, met zijn summiere dialogen en zijn schetsmatige invulling van de personages, kunnen de zangers niet zonder rake kleuring van het orkest. Dat is de plek waar het borduurstertje Mimì nobele trekken krijgt, daar wordt de tegenstelling tussen de gevoelige Rodolfo en zijn feestvierende maten uitgewerkt.

Terwijl Thomas Oliemans (Schaunard), Gianluca Buratto (Colline) en Matteo Peirone (Benoit) in de laatste scène nog eens laten horen hoe trefzeker ze de vrienden van Rodolfo kunnen neerzetten, glijdt Mimì weg uit het leven. Het is lente, de witgekalkte ramen van de loft zijn schoongemaakt. Je ziet kinderen spelen op een grasveld. Terwijl de knoppen aan de bomen openbarsten, valt de arm van Mimì slap langs haar lichaam. De vrienden zijn diepbedroefd en bekommeren zich om Rodolfo - het publiek is in de trage slotscène al afgehaakt.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 6 december 2014

Anderszewski's Bach is een gezonde vent met een stevig gevoel voor ritme

Bach, Schumann, Szymanowski. Piotr Anderszewski. Amsterdam, Concertgebouw, 30 november. 

Waar Piotr Anderszewski opduikt, sneuvelen heilige huisjes. Hij is de man die Frans Brüggen, de eerder dit jaar overleden god van de oude muziek, verleidde Bach nu eens niet te laten uitvoeren op een klavecimbel maar op een Steinway.

De Poolse pianist schopt ook zijn eigen heilige huisjes omver. Ooit deed hij de pianowerken van zijn landgenoot Karol Szymanowski (1882-1937) af als kleverig spul waar hij onpasselijk van werd. Totdat hij zag dat er revolte gloeide onder het snoepgoed. Hij zette de cyclus Métopes op cd en liet die nu ook horen aan zijn publiek in de serie Meesterpianisten.

Door een waas van trillers maakte hij stokkende melodielijnen hoorbaar, alsof de afbeeldingen op de Griekse tempels, waaraan de cyclus zijn naam ontleent, door de tijd gedeeltelijk zijn weggesleten. Even worden de contouren van Sirenen, van Calypso, van de schone Nausicaä concreet, dan laat hij ze uit elkaar vallen en nemen de nevels het weer over. Trotse ritmen, nobele melodieën, een hoopvolle overwinningsroes, ze leggen het af tegen de alles vervagende tijd - dat lijkt de les die Szymanowski maar even kwijt wil.

Niet minder zelden hoor je de variatiereeks waaraan Robert Schumann begon vlak voordat hij probeerde een einde aan zijn leven te maken. Ook die stille, teruggetrokken gedachten van een wanhopige componist zette Anderszewski op zijn programma. Schumann zou ze pas voltooien in de psychiatrische inrichting waar hij zijn laatste jaren sleet. Geistervariationen worden ze genoemd. Ze variëren op een trage zangmelodie, die als een bezwerende formule telkens in een iets andere vorm terugkomt. De laatste variatie werkt als een schok. Ineens blijven akkoorden onopgelost achter, als muzikale wartaal van een componist die geen samenhang meer ziet. Anderszewski lichtte middenstemmen prominent uit hun context en maakte indruk met het onopgeloste einde van Schumanns laatste compositie.

En dan was er Bach - klare taal als lijst om de werken van Schumann en Szymanowski heen. Anderszewski breekt met de trend onder pianisten om vooral de nuances binnen het zachtste register te verkennen. Zijn Bach is stevig. Hij heeft er plezier in thema's uit de Franse ouverture scherp tegen elkaar uit te spelen. Bach is voor hem een kerngezonde vent met een sterk gevoel voor ritme. In de Zesde Engelse suite dreunden de bassen als een kloppende ader naar het einde van zijn fenomenale recital toe. Op slag begrijp je waarom Frans Brüggen juist voor Anderszewski zwichtte.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 2 december 2014

Gatti beukt je murw met straaljagervolume

Recensie - Mahler

Koninklijk Concertgebouworkest o.l.v. Daniele Gatti. Amsterdam, Concertgebouw, 27/11. Herhaling op 30/11.

Stoelriemen vast, oordoppen in - Daniele Gatti is in het land. Deze week dirigeert de toekomstige chef van het Koninklijk Concertgebouworkest zijn toekomstige troupe in Mahlers Zesde symfonie. Het orkest is dolenthousiast. Tijdens de eerste repetitie werd de 53-jarige Milanees verwelkomd met een ode van de kopersectie. 'We hebben nog nooit zo goed gerepeteerd', jubelde een van de aanvoerders de volgende dag.

Wie hem op het podium aan het werk ziet, begrijpt de euforie. Gatti dirigeert zonder partituur, zodat hij onafgebroken met zijn musici kan communiceren. Zijn bewegingen zijn glashelder en beeldend: van gulle, uitnodigende armzwaaien naar de strijkersgroep tot de buiging van zijn linker wijsvinger waarmee hij de bespeler van de kleine trom op de achterste rij instrueert.

Wonderlijk genoeg krijgt hij het met die overdaad aan techniek en die rijke expressiemogelijkheden niet voor elkaar je bij de lurven te grijpen. Direct al bij de opening van de Zesde, Mahlers 'Tragische', pompt hij de orkestklank op tot het niveau van een opstijgende straaljager. Eendimensionaal, zonder de suggestie van een wereld achter het gedaver, slaat hij je murw. Heel even maakt hij ruimte voor een wonderschone hoornsolo, dan mept hij je weer om de oren met schetterende trompetten en een gierende es-klarinet.

Gatti, de man die de verschillende karakters in een Mahlersymfonie het liefst vergelijkt met de personages in een opera, kiest als tweede deel niet het gebruikelijke kalme andante maar het scherzo dat meestal als derde deel wordt gespeeld. Daarin gaat hij gewoon door met zijn gebeuk. Je ziet dat groepjes mensen de zaal uit lopen. Ze missen het andante moderato, het langzame deel, waarin Gatti laat horen dat hij wel degelijk gevoel heeft voor de warme onderstroom in Mahlers symfonie. Even is het legato hartveroverend, even mag het hout in de middenstemmen opbloeien. Dan probeert Gatti het kwellende volume van de eerste delen nog te overtreffen in de finale.

Het Koninklijk Concertgebouworkest, Mahlerensemble van wereldfaam, is zichzelf niet meer. In het laatste deel van de symfonie klinkt het rauw, onherkenbaar voor wie de Mahlers van Haitink heeft meegemaakt, of die van Jansons, of zelfs de krachtige van Chailly. Vanaf 2016 waait er een nieuwe wind door het gebouw aan de Van Baerlestraat, dat maakt Daniele Gatti wel duidelijk met dit eerste concert sinds zijn benoeming bekend werd gemaakt. Je mag bidden dat de musici zichzelf beschermen tegen het klankbombardement dat hun nieuwe maestro over hen uitstort.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 29 november 2014

Extended Ravel van Arno Bornkamp

Het festival SAX14 is voorbij, maar wie het saxofoongevoel wil vasthouden, kan terecht bij de nieuwe cd van Arno Bornkamp, de initiatiefnemer van het internationale saxofoonfeest waarmee de geboorte van de uitvinder van het instrument uitbundig werd gevierd.

Als saxofonist moet je in het klassieke repertoire met een lampje naar stukken speuren. Dat maakt inventief. Op zijn nieuwe cd speelt Bornkamp, samen met pianist Ivo Janssen, niet alleen saxofoonwerken van Maurice Ravel maar ook stukken die Ravel oorspronkelijk bedoelde voor piano, voor zangstem, voor viool.

Zo worden de sprookjesfiguren uit de piano- of orkestcyclus Ma mère l'oye met een subtiel gevoel voor timing en een betoverend mooie toon op de sopraansax tot leven gewekt. In Trois chansons daalt Bornkamp af naar de alt voor een Spaans sensuele sfeer. Met de postume Sonate, oorspronkelijk voor viool en piano, gaat hij terug naar de sopraan en reikt hij naar nauwelijks begaanbare hoogten. Toch houdt zijn toon ook daar zijn warmte.

Pièce de résistance is de korte opera L'enfant et les sortilèges, waarin attributen als een klok, een fauteuil en een theepot tot leven worden gewekt. Bornkamp en Janssen doen er alles aan om je Ravels avontuurlijke orkestbezetting te laten vergeten. Aan een piano plus een alt- en een sopraansax hebben ze niet genoeg. Met een slide saxophone, waarop je met schuifbewegingen je tonen kiest, zetten ze een humoristische kroon op deze meesterlijke cd.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 26 november 2014

Arno Bornkamp 

Ravel

Ottavo Recordings

Gekke meid met klasse, die Patricia Petibon

Gekke meid, die Patricia Petibon. Dat haar stem zich laat buigen als de rug van een slangenmeisje wisten we al. Dat ze een lange neus trekt naar het deftige van de klassieke muziek ook.

Op haar nieuwe cd La belle excentrique gaat ze een stap verder. Ze veegt de klassieke toon van haar stembanden en duikt met pianiste en accordeonist in de chansons van Léo Ferré. Een track erna, in een lied van Francis Poulenc, zijn ze er weer, de met subtiel vibrato verrijkte klanken, maar Petibon reikt verder in haar zoektocht naar uitersten. Ineens is er een plukje liederen die uitblinken in verstilde schoonheid: À Chloris van Reynaldo Hahn, Spleen van Fauré. Ook dat heeft deze belle excentrique in huis.

Een verrassing is de rijke selectie aan liederen van Manuel Rosenthal, waarin ze de grenzen van de expressie gevaarlijk ver oprekt. Vals, net tegen de toon aan leunend, lokt ze je mee in het exotische Le vieux chameau du zoo, een lied over de heimwee van een kameel die opgesloten zit in een dierentuin. Zo blijft ze je een cd lang verrassen met een ratjetoe van grote klasse.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 26 november 2014

Patricia Petibon 

Deutsche Grammophon

Je klapt vooral voor Lang Langs atletiek

Met Lang Lang in de zaal verdampt het imagoprobleem van de klassieke muziek tot een wolkje dat je moeiteloos wegblaast. Vergrijsd publiek? Niet als de 32-jarige superster optreedt in het Concertgebouw. Ineens kunnen tieners en twintigers de weg naar de Van Baerlestraat wél vinden. Samen met het oudere concertpubliek springen ze overeind als het fenomeen uit China zijn armen naar achteren zwaait na een spervuur van octaven - feller, sneller en daverender dan zijn collega's. Lang Lang communiceert met zijn fans: de eerste rij op het podium krijgt een hand, voor de anderen spreidt hij zijn armen in een gebaar dat warmte en verbondenheid uitstraalt.

De waarde van zijn concerten overstijgt het puur muzikale. Hij laat zien hoe geweldig het is om Mozart te spelen: hoe je een ragfijn motiefje nog teerder en transparanter kunt neerzetten, hoe je even later lekker dwars kunt raggen op een Steinway. Klassieke regeltjes? Doet hij niet aan. Als je iets mooi vindt, ga je gewoon klappen, ook als er nog twee delen te gaan zijn. Niemand zal het in zijn hoofd halen verontwaardigd te sissen, zoals bij andere concerten. Omgekeerd kan het ook. Als Lang Lang er zin in heeft, plakt hij het slotdeel van de ene Mozartsonate vast aan de volgende. Alles mag, als het maar met oprechte bezieling gebeurt. Gloeiend van opwinding ga je de pauze in.

En dan, in de vier Ballades van zijn favoriete componist Chopin, is de betovering weg. Lang Lang lijkt zich al in de eerste maten stierlijk te vervelen. Hij tuigt de lange, eenvoudige lijnen op met blinkende glitters: even wachten voor een accent, dramatisch uithalen, akkoorden na elkaar spelen - de hele trukendoos gaat al open voordat je de tijd hebt gehad de pure melodie op je te laten inwerken. Chopin is een man van herhalingen, waarin hij telkens een nieuwe invalshoek kiest voor zijn lijnen. Dat proces, waarin de spanning heel geleidelijk wordt opgebouwd, slaat Lang Lang aan puin. Hij hopt van het ene motief naar het volgende en zet in op de contrastwerking tussen lyriek en bombast. Suikerzoet gaat over in razendsnel spierballenwerk - geweldig knap gespeeld, maar na de afsprong met driedubbele salto klap je vooral voor de atletische prestatie.

De vraag is of je daarvan een probleem moet maken. Dankzij Lang Lang is pianospelen hot. Met dank aan zijn International Music Foundation krijgen kinderen in China les op muziekscholen - op de lessenaars staat zijn eigen pianomethode - en speelden dit weekeinde honderd jonge pianisten samen met hun idool op het podium van het Concertgebouw. Het enthousiasme dat hij met die projecten teweegbrengt, daar kan zelfs de grootste Chopinvertolker niet tegenop.

Mozart en Chopin, door Lang Lang 24/11, Concertgebouw, A'dam 

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 26 november 2014

De geest van Charlie Parker komt verbluffend dichtbij

Louis Andriessen stak lachend zijn duim op

Avant-gardecomponist Franco Donatoni viel als een blok voor de saxofoon, net als Jacob ter Veldhuis, Peter van Onna en Louis Andriessen. Met hun composities, vaak liefdesverklaringen aan het instrument, opende SAX14, het internationale saxofoonfestival dat tot 23 november in Amsterdam wordt gehouden. 

Mooi hoe in Hot van Donatoni de jazz zijn compositie binnenglipt. Er is de suggestie van een lopende bas, er is een lijn van een gestopte trompet die samen met een trombone verwijst naar bebop. Maar dan komt de vakkundige onttakeling. Even lijkt het alsof anarchistische free jazz de leiding over het Asko|Schönberg van de dirigent Etienne Siebens overneemt. Met een drumsolo brandt de finale los: de swing die onder het oppervlak smeulde krijgt de overhand. Een briljant gespeelde tenorsolo van Ties Mellema - dan is het over.

JacobTV, zoals Jacob ter Veldhuis tegenwoordig heet, laat in de ensembleversie van zijn Tipperary Concerto horen hoe fraai de strijkers van het Asko|Schönberg mengen met de blazers van het Aurelia Saxofoonkwartet. Hij tast weemoedige laagtes af voordat hij uitkomt bij klanken die veel weg hebben van de muziek bij de James Bondfilm Goldfinger en ontaardt in striemende slagwerkslagen. Aan het slot is er de troostrijke sfeer waarmee het allemaal begon.

Twee saxofoonkwintetten staan in Peter van Onna's nieuwe versie van zijn Clash of Cultures tegenover elkaar. Het ene speelt traditionele Japanse patronen, het andere tangoritmes. Ze groeien naar elkaar toe in een schitterend geïnstrumenteerd stuk waarin de karakters van alle stemmen aan bod komen.

Louis Andriessen laat in De Stijl, het derde deel van zijn opera De Materie, een pronte rij saxofonisten opdraven. De zangers van Silbersee (voorheen VocaalLAB), de spreekstem van Fanny Alofs, hamerende piano's en tetterend koper maken er, niet altijd even strak, de dienst uit.

Ook Andriessen heeft een saxofoonidool. Voor het Kronoskwartet schreef hij een ode aan Charlie Parker: Facing Death. Het Artvark Saxofoonkwartet maakte er een versie van waarin de musici even hun improvisatiespecialiteit aflegden en bladmuziek op de lessenaars zetten. Al snel begonnen ze aan hun eigen verhaal, met solo's waarin ze de kracht van hun instrumenten opzochten. De geest van Charlie Parker kwam verbluffend dichtbij. Vanuit de zaal stak Andriessen lachend zijn duim op.

Muziek. Sax14, Donatoni, JacobTV, Van Onna, Andriessen. Ties Mellema, Aurelia Saxofoon Kwartet, Artvark Saxophone Quartet, Silbersee, Asko|Schönberg. A'dam, Muziekgebouw aan 't IJ, 20/11.

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 22 november 2014

Laatste ronde voor het Hilliard

Hilliard Ensemble

Vier heren met stemmen die klinken als een klok. Waarom is het Hilliard Ensemble dan toch aan zijn afscheidstournee begonnen?

Ineens boort een schroeiende saxofoonlijn zich door de serene mannenstemmen van het Hilliard Ensemble heen. Eerst mengt hij bijna ongemerkt met het homogene zanggeluid. Dan wordt hij scherper, schiet omhoog en maakt zich los van de textuur van de stemmen.Het is zomer 1993. In het Oostenrijkse St. Geroldsklooster, hoog in de Alpen, niet ver van de grens met Zwitserland, zijn de vier zangers bij elkaar gekomen als voorbereiding op het 25-jarig bestaan van hun platenlabel ECM. En ach, waarom niet meedoen aan een experiment? 

Die eerste kennismaking met jazzsaxofonist Jan Garbarek staat de zangers in het geheugen gegrift. David James, countertenor en ensemblelid van het eerste uur, blikt in een televisieprogramma terug: 'We raakten in een soort trance. Na afloop kwam ECM-baas Manfred Eicher naar voren, met vochtige ogen. 'Dit gaan we meteen opnemen', zei hij.'

Deze maand staat het Hilliard Ensemble voor het laatst op de podia. Na veertig jaar valt het doek voor de Britse succesformatie, die in de jaren zeventig ontstond toen vier koorzangers eens wilden proberen hoe het werken in een kleine bezetting zou bevallen. Ze hadden het tij mee. Dagelijks zond de BBC het programma Pied Piper uit, met louter oude muziek. Zo leerde een groot publiek de klanken uit de Middeleeuwen en de Renaissance kennen. Het Hilliard Ensemble viel op. Onder leiding van Paul Hillier was de klank van de stemmen naar elkaar toe gegroeid tot een verbluffende eenheid. Op lp's uit die tijd hoor je dat zelfs tussen de tonen door de ademhaling van de zangers gelijk op gaat.

Het bleef niet bij oude muziek. Arvo Pärt, de Estste componist van meditatieve werken, ontdekte dat het Hilliard precies de klank had die hij zich bij het schrijven van zijn stukken voorstelde. Hij nodigde de zangers uit voor projecten als Passio en Miserere. Er vormde zich een nieuwe kring van fans. Maar de grote doorbraak kwam met Jan Garbarek. Ineens werd de muziek van het Hilliard trendy. Hij werd gedraaid in cafés en als er een concert werd gegeven zag je tussen het klassieke publiek ook hippe twintigers.

Officium, de eerste gezamenlijke cd, brak door de grens van een miljoen verkochte exemplaren heen. David James hoorde tot zijn verrassing zijn eigen stem zelfs terug in een nummer van de band Enigma. Destijds was hij geschokt, nu kan hij erom lachen: 'Het is natuurlijk ook een compliment, maar we vonden het onbehoorlijk dat ze ons niet om toestemming hadden gevraagd. Erger was de titel van het nummer. De tekst gaat over de Maagd Maria. Zij noemden hun versie Principles of Lust. Dat ging ons te ver. We hebben de band voor de rechter gedaagd en wonnen de zaak - pas later kwamen we erachter dat alleen de advocaten daar voordeel bij hebben gehad.'

Jan Garbarek is erbij als het Hilliard Ensemble deze week in de Groninger Martinikerk en de Eindhovense Catharinakerk afscheid neemt van het Nederlandse publiek. Het doek valt definitief op 20 december, met een slotconcert in de Londense Wigmore Hall.

'Nee, die afscheidstournee is geen publiciteitsstunt', schatert Steven Harrold, tenor en de jongste van de Hilliards, door de telefoon. 'De reden is nogal prozaïsch. We plannen onze concerten minstens anderhalf jaar van tevoren. Met drie zangers die tegen de 60 lopen kunnen we niet instaan voor het niveau dat we op het moment van de concerten kunnen neerzetten. We hebben al een aantal malen een wisseling in onze bezetting gehad. Dat was nog op te vangen zonder dat het karakter van het ensemble eronder leed. Als je drie stemmen tegelijkertijd vervangt, lukt dat niet. We stoppen op ons hoogtepunt. Dat heeft iets moois, maar als ik eerlijk ben, was ik graag nog een tijdje doorgegaan. Zeker de ontdekkingen van onbekende werken zal ik enorm missen - onze reizen naar Armenië, waar we eeuwenoude muziek hebben gezongen en in Nederland de uitvoering van Bloed, een compositie van Cornelis de Bondt, dat waren spannende projecten.'

Inmiddels ligt de afscheids-cd in de winkel: Transeamus, 'laten we gaan'. Ook de stemmen van de oudste zangers klinken daarop nog verbluffend gaaf. Harrold: 'Met die cd komen we thuis. Net als op onze eerste plaat hebben we een programma gemaakt met muziek van het hof van Hendrik VIII en andere favoriete stukken uit die tijd. De harmonieën lijken simpel, maar de transparante klanken stapelen zich op en er ontstaat iets dat reikt naar hogere dimensies. Het zingen van die oude stukken werd voor ons een duizelingwekkend ervaring. Typisch Hilliard.'


Hilliard-hoogtepunten
De geschiedenis van het Hilliard Ensemble in vijf albums

1 Miserere (1991)
Arvo Pärts compositie Miserere, met de dirigent Paul Hillier, een van de oprichters van het Hilliard Ensemble, en het Orchester der Beethovenhalle Bonn. De vibratoloze zang van de zangers pakt in combinatie met blazers, buisklokken en pauken indrukwekkend goed uit.

2 Officium (1994)
Met de saxofoon van Jan Garbarek verkent het Hilliard Ensemble het spanningsveld tussen geïmproviseerde muziek en Renaissancezang. De cd wordt een kraker die het Hilliard Ensemble in een klap ook buiten de klassieke muziek beroemd maakt.

3 Quinto Libro di Madrigali (2012)
Werken van Gesualdo, met de sopraan Monika Mauch. De proef op de som: twintig jaar eerder maakte het Hilliard Ensemble een veelgeroemde cd met werken van Gesualdo. Het ensemble is een aantal bezettingswisselingen verder maar de spannende, wringende samenklanken in Gesualdo's werk staan als vanouds overeind.

4 Il cor Tristo (2013)
De hedendaagse Britse componist Roger Marsh gebruikt voor zijn nieuwe werk de canto's 32 en 33 uit Dantes Inferno. Hij combineert compositietechnieken en noten uit de Renaissance met zijn eigen, nieuwe idioom.

5 Transeamus (2014)
Terug naar waarmee het allemaal begon: middeleeuwse carols en motetten van grotendeels anonieme componisten. De stemmen van het viertal klinken op hun afscheids-cd verrassend fris, alsof ze nog jaren kunnen doorgaan. 

Rogers Covey-Crump, tenor

Samenwerken met een jazzsaxofonist, hoe werkt dat? Rogers Covey-Crump, tenor van het Hilliard Ensemble, legt uit: 'Jan Garbarek leest geen noot. Hij zou de stukken die we zingen wel van blad kunnen lezen, tenslotte heeft hij ook composities voor ons gemaakt, maar hij wil per se niet in onze partijen kijken. Van tevoren vraagt hij in welke toonsoort we zingen. Twee kruizen? Een mol? Dat is alles wat hij nodig heeft. Voor de rest gebruikt hij alleen zijn oren. Fantastisch.'

Biëlla Luttmer

de Volkskrant, 20 november